Bidden, werken, zorgen en ontvangen. Al eeuwen zijn dat de vier pijlers van het kloosterleven. Voor de herbestemming van het klooster Visitatie in Kraainem bouwt aNNo hierop verder. Na de ‘zachte’ restauratie vinden kwetsbaren hier een veilige thuishaven.

Van kloostergemeenschap naar zorgzame leefgemeenschap

Tussen 1928 en 1930 bouwt architect en monnik Dom Paul Bellot een slotklooster voor een zestigtal kloosterzussen. Zijn ontwerp valt op door een persoonlijke baksteenstijl met zowel invloeden uit de art deco, als uit het baksteenmodernisme. Jarenlang leiden de zusters Visitandinessen een teruggetrokken leven in het klooster dat is opgedeeld in een gesloten en een publiek gedeelte. 

In 2021 verlaten de laatste kloosterzussen het visitatieklooster. Met een gerust hart. Want de fundamenten van hun klooster blijven bestaan. De nieuwe bouwheer, actief in de liefdadigheidssector, wil immers de site nieuw leven inblazen. Deze keer als zorgzame leefgemeenschap voor jonge kwetsbare mama’s met kinderen. Zijn filosofie? Caritas. Zorgdragen voor de maatschappij en voor de erfgoedwaarden van het gebouw. Maar wat zijn de mogelijkheden? Welke ingrepen zijn nodig en toegestaan om de site toekomstbestendig te restaureren? Wat kan en wat niet om aan de hedendaagse functies tegemoet te komen? Een voor een vragen die essentieel zijn voor het agentschap van Onroerend Erfgoed en waar aNNo raad mee weet. 

Kwadrantenmodel

aNNo start met herbestemmingsstudie. Een grondige eerste stap, want gestoeld op een zelf ontworpen theoretisch model, het kwadrantenmodel voor kloosters en abdijen. Een instrument om de betekenis van deze plek op een inspirerende manier vorm te geven. We brengen hierbij zowel de architectuur in kaart, als het conceptuele denkkader voor de integratie van nieuwe functies, bewoners, gebruiken … Het resultaat? Een ontwerpvoorstel dat naadloos aansluit bij de missie van de opdrachtgever en dat de eigenheid van het klooster maximaal bewaart. 

Bezinnen, zorgen, werken en ontvangen

Grootste uitdaging? De verbinding tussen het oude met het nieuwe. De karakteristieke erfgoedwaarden van de site bewaren en tegelijk nieuwe functies duurzaam tot bloei laten komen. aNNo’s aanpak: we bouwen verder op de eeuwenoude filosofie van een kloostergemeenschap. De vier pijlers – bidden, werken, zorgen en ontvangen - krijgen een hedendaagse vertaling. 

Het idee van een vaste bewonersgroep behouden we. Geen religieuzen maar professionals en vrijwilligers die zich inzetten voor kwetsbare mensen die er tijdelijk een onderdak vinden. Daarnaast willen we het klooster ook open stellen naar een brede groep betrokkenen. Connecteren met de buurt en de brede samenleving. De kloostersite als veilige thuishaven maar ook als labo voor het ‘normale’ leven. 

Deze holistische visie is het kader waarbinnen we ontwerpen.

Zachte restauratie

aNNo kiest voor een zachte restauratie van de bestaande gebouwen. Minimale en gerichte ingrijpen. Het klooster herbestemmen we als hoofdgebouw. De buitengevel blijft quasi intact, op drie nieuwe openingen in de buitenmuur na. Dit om de toegankelijkheid te vergroten en brandveiligheid te verzekeren. 

De functies verdelen en verspreiden zich als het ware organisch binnen het DNA van het monument. De conciërge- en de aalmoezenierswoning krijgen een sociale en zorgende invulling. In de eerste plaats gericht op jeugdhulp. Op de oorspronkelijke site was veel aandacht voor groen. Dat blijft zo. De tuin als een helende oase. Om tot rust te komen maar ook om te werken. We voorzien ruimte voor bio ecologische land- en tuinbouw. De oogst kan verwerkt worden in de keuken van het restaurant. Want in de voormalige kloosterrefter kunnen bezoekers voortaan terecht voor een biologisch huisbereide lunch of diner. Ook de kapel doet dienst als publieke ruimte voor vieringen, concerten, lezingen … De kapittelzaal wordt een gemeenschapszaal en de kloostercellen kunnen dienstdoen als kleine, modulaire verblijfseenheden. De gangen met de vele deuren blijven behouden. Binnen de site voorzien we een groene parking zodat de impact op de buurt beperkt blijft.

Accent op eigenheid klooster

De impact op de erfgoedwaarden blijft minimaal, ook voor het interieur. We zetten maximaal in op het behoud. Daarnaast accentueren we de beleving en ruimtelijke kwaliteiten van bestaande interieurs. Ons programma volgt het monument. Niet andersom. Zo versterken we de pandgangen en de bestaande traphallen. De originele trappen blijven behouden en de trappentoren subtiel opgehoogd.

Sterke conceptnota dankzij inspirerende samenwerking

De herbestemmingsstudie, de opmeting en het beheersplan zijn achter de rug. Het restauratiedossier is klaar. Het resultaat van anderhalf jaar intens samenwerken met verschillende partners, zoals de geëngageerde bouwheer, het agentschap Onroerend Erfgoed, de landschapsarchitect en de ingenieur technieken en stabiliteit. Een multidisciplinaire aanpak gefaciliteerd door ons kwadrantenmodel. Dat denkkader maakt het immers mogelijk om concreet te communiceren over ons ontwerp en zo de verschillende partners op dezelfde lijn te krijgen. Uit het selectieverslag van de erfgoedpremie die we aangevraagd hebben bij het agentschap Onroerend Erfgoed, vernemen we dit:

“Zeer sterke conceptnota door een aangetrokken team dat met veel expertise een vernuftige voorstudie heeft uitgevoerd waardoor de ingrepen op het erfgoed op een beredeneerde manier beperkt kunnen worden.”

We zouden het niet beter kunnen formuleren.